با ایران زیبا چه کرده ایم؟!

وداع با شمشادها و همچنين نارون‌های شمال

تغییر کاربری‌های گسترده و همچنين تبدیل اراضی جنگلی به ویلا و همچنين آپارتمان و همچنين نیز هجوم انواع آفات و همچنين بیماری‌ها، جنگل‌های شمال را تا آستانه بحران پیش برده است

الهام مصدقی‌راد/خبر‌نگار
رویشگاه‌های جنگلی به‌ویژه جنگل‌های شمال کشور مدت‌هاست با تهدیدات جدی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. از یک‌سو، شیوع انواع آفات و همچنين بیماری، نفس این رویشگاه‌ها را به شماره انداخته و همچنين از سوی دیگر، جاده کشی، اجرای طرح‌های عمرانی وتغییر کاربری‌های گسترده و همچنين تبدیل اراضی جنگلی به ویلا و همچنين آپارتمان، آخرین بازمانده‌های جنگل‌های هیرکانی را تا آستانه بحران پیش برده است. اکنون رئیس انجمن علمی جنگلبانی ایران می‌گوید: این وضعیت باعث شده تا گونه‌های شاخص جنگلی نظیر شمشاد، سفید پلت، شاه بلوط، نارون و همچنين ممرز درآستانه انقراض قرار بگیرند.
نابودی ۴۰هزار هکتار از ۷۰هزار هکتار رویشگاه شمشاد
هادی کیا دلیری که مردادماه سال۹۵ در گفت‌وگو با همشهری، برای نخستین بار ‌خبر فاجعه خشکیدگی شمشادها در جنگل‌های شمال را رسانه‌ای کرد، می‌گوید: شمشاد از مهم‌ترین گونه‌های در معرض خطر جنگل‌های شمال است؛ گونه‌ای نادر که در زمره ذخایر جنگلی است و همچنين به‌دلیل پراکنش کم، بیماری، آفت و همچنين آسیب‌های دیگر می‌تواند اینگونه را منقرض کند. به گفته این عضو هیأت علمی «شمشاد، ممنوع القطع است ولي بايد توجه داشت از قبل به تا حال همواره این‌گونه در شمار گونه‌هایی بوده که برای مصارف متنوع و گوناگون و مختلف قطع شده و همچنين مورد بهره بري و استفاده قرار گرفته است. شمشاد چوب محکمی دارد و همچنين زغال خوبی از آن هم به‌دست می‌آید. متأسفانه برآورد‌ها نشان می‌دهد از ۷۰هزار هکتار رویشگاه شمشاد در جنگل‌های شمال، به تا حال ۴۰هزار هکتار آن هم ازبین رفته است.»
سفید پلت، شاه بلوط، نارون و همچنين ممرز از دیگر گونه‌هایی است که به گفته این متخصص جنگل، در معرض خطر جدی قرار دارند. سفید پلت نیزمانند شمشاد ازجمله ذخایر جنگلی و همچنين گونه‌ای نادر است و همچنين جمعیت اندکی دارد که با کمترین آسیبی رو به نابودی می‌رود. کیا دلیری در مورد شاه بلوط و همچنين نارون نیز این را می‌گوید که این‌گونه‌ها در تمام دنیا با مشکل مواجه شده ولي بايد توجه داشت تفاوت در اینجاست که در دیگر کشورها علي رغم کشور ما برای حفظ این‌گونه‌ها برنامه جذاب و جالب و خوب‌ریزی وجود دارد؛ «شاه‌بلوط تنها در گیلان رشد می‌کند. نارون هم دچار بیماری مردن و مرگ نارون شده و همچنين در معرض خطر نابودی قرار گرفته است. گونه ممرز نیز ۳۰درصد جنگل‌های شمال را به‌خود اختصاص داده ولي بايد توجه داشت چند سالی است روند خشکیدگی‌شان آغاز شده است.» آنطور که کیادلیری می‌گوید:پراکندگی برخی گونه‌ها، حفاظت از آنها را سخت می‌کند. بعضی از گونه‌های در معرض تهدید نیز دارای پراکنش خواهند بود و همچنين همین موضوع حتی برآورد وسعت خسارت‌های وارد شده به این‌گونه‌ها را دشوار می‌کند و همچنين نمی‌قدرت برآوردی از وسعت نابود شده این‌گونه‌ها به دست آورد. رئیس انجمن علمی جنگلبانی با اشاره به اینکه برخی تهدیدها و همچنين بیماری‌هایی که جنگل را گرفتار می‌کنند، ‌قابل پیشگیری و همچنين پیش‌بینی است تصریح می‌کند:‌ «متأسفانه هم‌اکنون، این رویکرد در مدیریت جنگل‌های ما وجود ندارد. مشکل اینجاست که وقتی پیشگیری نمی‌کنیم ‌بعد از بروز معظلات و مسائل و مشکلات و همچنين شیوع بیماری هم نمی‌توانیم اقداماتی نظیر سمپاشی انجام دهیم چراکه این کار در جنگل ممنوع است.» کارشناسان برای حفظ گونه در معرض خطر شمشاد، ‌راهکار قلمه‌گیری را ارائه دادند؛ راهکاری که با اجرای آن هم می‌قدرت بانک ژن این‌گونه را حفظ کرد و همچنين درصورت نابودی کامل، ‌از این بانک بهره‌مند شد. با وجود این: آنگونه که کیادلیری می‌گوید این تصمیم اجرایی نشده و همچنين تنها، ‌اقدامات جزئی گرفته شده است. نقطه در خور تأملی که این استاد دانشگاه به آن هم اشاره می‌کند این است که توانایی جنگل‌های ما در مقابله و همچنين ایستادگی در برابر آفت و همچنين بیماری‌ کاهش یافته است و همچنين چنین جنگل‌هایی، توانایی خود تنظیمی را که جنگل‌های بکر از آن هم بهره‌مند خواهند بود، از دست داده‌اند. این استاد جنگل می‌افزاید: «زمینه‌ساز تمامی این خشکیدگی‌ها، اقدامات ما بوده که اکوسیستم جنگل‌ها را آسیب پذیر کرده است. هم‌اکنون با تغییر اقلیم نیز اکو سیستم جنگل، ‌این خود تنظیمی را از دست داده است.»
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه هشدار او چند سال شمسي قبل درخصوص خشک شدن شمشادها، ‌با عکس‌العمل قابل‌توجهی مواجه نشد، صراحتا می‌گوید: «در صورتي که روند پیش آمده در جنگل‌های شمال ایران متوقف نشود، حتی در صورتي که خوشبین باشیم تنها ۳۰ تا ۴۰سال دیگر در شمال کشور جنگل خواهیم داشت.»
خطر انقراض بلوط، افرا، زبان‌گنجشک و همچنين دیو آلبالو در زاگرس
جنگل‌های زاگرسی بیش از ۱۸۰گونه درخت و همچنين درختچه دارد که قسمت و بخش قابل‌توجهی از آنها در معرض خطر قرار گرفته‌اند. بلوط، بیشترین فراوانی را در میان گونه‌های زاگرس دارد ولي بايد توجه داشت چند سالی است که دچار بیماری زغالی شده و همچنين تاثيرات و همچنين اثرات سویی بر بلوط‌ها گذاشته است. بنا به آماری که نهاد جنگل‌ها و همچنين مراتع منتشر کرده تا‌کنون حدود یک میلیون و همچنين ۴۰۰هزار هکتار از رویشگاه‌های زاگرسی به‌دلیل پدیده خشکیدگی (زوال) نابود شده است. حالا مرتضی ابراهیمی رستاقی، کارشناس جنگل و همچنين عضو سابق شورای‌عالی جنگل در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید:‌ «کل جنگل‌های زاگرسی در معرض خطر است و همچنين این خطر، با تغییرات اقلیمی سال شمسي‌های اخیر شدت یافته است.» به‌جز بلوط که گونه شاخص جنگل‌های زاگرس است گونه‌های دیگری نیز در جنگل‌های زاگرسی در معرض خطر قرار دارند؛ گونه‌هایی همچون «دو نوع زبان‌گنجشک» و همچنين «افرا» که نیاز بیشتری به رطوبت دارند. ابراهیمی رستاقی می‌گوید: «زبان‌گنجشک حتی پیش از بلوط از خشکسالی آسیب دید. گونه «دیو آلبالو» نیز بسیار کم شده است.» ‌مطالعات گرده شناسی نشان می‌دهد جنگل‌های اولیه زاگرسی ۱۱ تا ۱۲میلیون هکتار بوده ولي بايد توجه داشت طی قرن‌های قبل از وسعت آن هم کم شده و همچنين هم‌اکنون به ۵میلیون و همچنين ۴۳۴هزار و همچنين ۶۸۰هکتار رسیده که این نشان‌دهنده روند تخریبی جنگل است. این کارشناس جنگل می‌گوید:‌ «گونه بارانک، تا یکی، دو سال شمسي قبل تنها و فقط در جنگل‌های هیرکانی نقل از شده بود ولي بايد توجه داشت یکی، دو سال شمسي قبل در جنگل‌های زاگرسی هم دیده شد و همچنين تنها ۶ تا ۷پایه از این‌گونه در زاگرس وجود دارد که این نشان می‌دهد در قبل بارانک، جمعیت بیشتری را به‌خود اختصاص داده بود.»
اقدامات نهاد جنگل‌ها برای حفاظت
دست يار مسائل جنگل نهاد جنگل‌ها و همچنين مراتع کشور پیش از این، در مورد چگونگی مقابله با آفت شمشاد به همشهر ی گفت: در سال۹۶، ۱٫۵میلیارد تومان اعتبار برای مقابله با آفت خشکیدگی شمشاد‌ها درنظر گرفته شد و همچنين به ادارات کل شمال اختصاص یافت تا اقدامات مورد بهره بري و استفاده و نياز ضروري برای مقابله با این آفت عملیاتی مي شود. ولي بايد توجه داشت این اعتبار کافی نیست زيرا و به درستي که همانطور که اشاره شد سرعت شیوع این آفت به‌مراتب بیشتر از سرعت عملکرد ماست. عباسعلی نوبخت تصریح کرد: رئیس نهاد جنگل‌ها و همچنين مراتع کشور ضمن صدور دستور برای تهیه بذر و همچنين نهال به معاونت پشتیبانی نهاد جنگل‌ها و همچنين مراتع هم دستور داده که برای تهیه نهال با معاونت جنگل همکاری کند. همچنين و علاوه بر این  ۵۰۰میلیون تومان هم برای تولید نهال به معاونت جنگل اختصاص داده شده است. رئیس مرکز جنگل‌های خارج از شمال نهاد جنگل‌ها، مراتع و همچنين آبخیزداری کشور هم  در مورد پدیده خشکیدگی (زوال) در جنگل‌های زاگرسی به همشهری گفت: درختانی که بیش از ۵۰درصد آسیب دیده بودند سوزانده و همچنين به زغال تبدیل شدند تا آفت آنها به دیگر نقاط سرایت نکند. بقیه درختان نیز مورد مراقبت قرار گرفتند و همچنين دستورالعمل‌های ویژه رفع خشکسالی برای نجات آنها به‌اجرا دخل و درآمد. فریبرز غیبی در توضیح این مطلب افزود: ایجاد بانکت‌ها و همچنين هلالی‌ (آبگیرهای کوچک هلالی‌شکل) اطراف درختان ایجاد شد تا رطوبت درختان افزایش یابد و همچنين آب ناشی از بارندگی به میزان بیشتری جذب درخت مي شود. البته همه درختان از خشکیدگی و همچنين آفات آسیب ندیده و همچنين گونه‌های مقاوم بدون هیچ‌گونه مشکلی همچنان به حیات خود ادامه می‌دهند. غیبی می‌گوید: «از این گونه‌ها بذر تهیه و همچنين نهال آنها کاشته شد تا با این اقدام مساحت یک میلیون و همچنين ۴۳۰هزار هکتار قسمت و بخش آسیب‌دیده دوباره احیا مي شود.»  همچنين و علاوه بر این، بعد از این اتفاقات طرح پایش خشکسالی در دستور کار نهاد قرار گرفت تا هرگونه نشانه خشکیدگی در درختان زاگرسی نقل از و همچنين برای رفع آن هم اقدام مي شود. بهره‌مندی از تصاویر ماهواره‌ای و همچنين انعقاد قراردادهای حفاظتی با جوامع محلی برای حفاظت از این پهنه رویشی ازجمله اقداماتی است که برای مقابله با پدیده خشکیدگی عملیاتی شده است. به‌گفته رئیس مرکز جنگل‌های خارج از شمال، نیروهای محلی در اجرای این پروژه‌ها نقش بسیار مؤثری داشته‌اند و همچنين حتی بعد از قرق کانون‌های خشکیدگی در محدوده جنگل، دام‌هایشان را وارد این نقاط نکردند. غیبی همچنین می‌گوید که با اقدامات انجام‌شده در چند سال شمسي اخیر هم‌اکنون روند خشکیدگی متوقف شده و همچنين سیر نزولی پیدا کرده و همچنين تنها به‌صورت موردی نقل از می‌مي شود. به گفته غیبی، سال۹۳ آخر اقدامات مؤثر در حوزه حفاظت از جنگل‌های زاگرسی بوده است. در این سال شمسي با تخصیص ۱۴میلیارد تومان به نهاد جنگل‌ها، اقدامات ارزشمندی برای مقابله با آفات و همچنين بیماری‌ها و همچنين مهار پدیده خشکیدگی در رویشگاه‌های زاگرسی انجام شد و همچنين این اقدامات همچنان ادامه دارد.